W 1914 r. niemieckie naczelne dowództwo stanęło przed koniecznością walki na dwa fronty. Na wschodnim teatrze działań wojennych kluczowe stało się zatrzymanie spodziewanej ofensywy rosyjskiej. Niemcy, na skutek szeregu bitew w ramach tzw. operacji wschodniopruskiej, odnieśli zwycięstwo, co doprowadziło do odrzucenia Rosjan na linię rzek Niemen oraz Biebrza.
Tło operacji wschodniopruskiej
Już w latach 70. XIX w. w niemieckim Sztabie Generalnym, na którego czele stał wówczas feldmarszałek Helmuth von Moltke (starszy), doskonale zdawano sobie sprawę z tego, że przyszły konflikt zbrojny wymusi na Niemcach prowadzenie działań wojennych na dwa fronty. Na przestrzeni lat strategia niemiecka uległa jednak pewnej ewolucji, co niewątpliwie zaważyło na przebiegu i wyniku operacji wschodniopruskiej w 1914 r.
Strategia Niemiec
Feldmarszałek von Moltke (starszy) zakładał, że odniesienie sukcesu na zachodnim teatrze wojennym będzie bardzo trudne, dlatego priorytet przyznał frontowi wschodniemu. Zupełnie inaczej do tej kwestii podszedł feldmarszałek Alfred von Schlieffen, który od 1891 r. stał na czele Sztabu Generalnego. Jego plan, opracowany w 1905 r., zakładał skupienie prawie całości sił na zachodnim teatrze wojennym i błyskawiczne pokonanie Francji (miało się to stać w ciągu około 6 tygodni), a następnie przerzucenie większości żołnierzy na wschód i skoncentrowanie się na wojnie z Rosją.
Von Schlieffen był przekonany o słabości militarnej Rosji, która miała wynikać z zacofania technicznego jej armii oraz klęsk poniesionych w wojnie japońskiej w latach 1904–1905. Dlatego na front wschodni zamierzał wysłać jedynie szczupłe formacje osłonowe w sile dziesięciu polowych i rezerwowych dywizji piechoty oraz siedmiu brygad pospolitego ruszenia. Był pewien, że mobilizacja Rosji będzie trwała tak długo, że w tym czasie Niemcy zdążą odnieść całkowity sukces na zachodzie oraz przerzucić siły na wschód.
Jego następca na stanowisku szefa Niemieckiego Sztabu Generalnego, gen. Helmuth von Moltke (młodszy), który był bratankiem bohatera wojny francusko-pruskiej z lat 1870–1871, nieco zrewidował plan swojego poprzednika. Dostrzegł bowiem, że Rosjanie mogą być niemniej groźnym przeciwnikiem niż Francuzi. Z tego względu postanowił wydzielić do obrony Prus Wschodnich całą armię. Oznaczało to uszczuplenie jednostek walczących na froncie zachodnim i osłabienie prawego skrzydła atakującego Belgię.
Plany rosyjskie
Rozpatrując przyczyny i przebieg kampanii wschodniopruskiej w 1914 r., nie sposób pominąć strategii Rosjan. Już pod koniec XIX w. zakładano konieczność walki zarówno przeciwko wojskom niemieckim, jak i austro-węgierskim. W ostatecznym planie wydzielono odpowiednie siły do przeprowadzenia natarcia zarówno na północnym (Prusy Wschodnie), jak i na południowym (Galicja) odcinku frontu. W Prusach Wschodnich głównym celem było skupienie sił niemieckich w celu odciążenia frontu zachodniego oraz ich rozbicie za pomocą dwóch armii.
Porównanie sił niemieckich i rosyjskich zaangażowanych w operację wschodniopruską
Mobilizacja sił niemieckich przeznaczonych do obrony Prus Wschodnich zakończyła się 10 sierpnia 1914 r. Do walk przeznaczono 8. Armię. Na jej czele stał gen. Max von Prittwitz und Gaffron. Liczyła ona 218 000 żołnierzy oraz 636 dział polowych i 48 dział ciężkich. Składała się z następujących korpusów armijnych:
- I KA gen. Hermanna von Françoisa, który obejmował 1. oraz 2. Dywizję Piechoty;
- XVII KA gen. Augusta von Mackensena – 35. i 36. DP;
- XX KA gen. Eryka von Scholtza – 37. i 41. DP.
Siły te miały być wspomagane różnymi jednostkami, między innymi 3. Rezerwową Dywizją Piechoty gen. Kurta Morgena, Korpusem Landwehry gen. Remusa von Woyrscha czy formacjami fortecznymi, w tym z twierdzy Toruń. Razem dawało to około 240 000 żołnierzy.
Rosjanie do walk w Prusach Wschodnich wydzielili dwie armie.
- 1. Armia („Niemen”) pod dowództwem gen. Paula von Rennenkampfa miała prowadzić działania zaczepne na północ od Wielkich Jezior Mazurskich. Składała się z trzech korpusów armijnych (III, IV i XX), a także z innych jednostek, w tym 56. Dywizji Rezerwowej oraz 1 Dywizji Kawalerii.
- 2. Armia („Narew”) gen. Aleksandra Samsonowa miała zająć tereny położone na południe od jezior mazurskich. Jej trzon stanowiło sześć korpusów armijnych (I, II, VI, XIII, XV oraz XXIII).
Obie armie liczyły około 350 000 żołnierzy i dysponowały około 1500 działami. Trzeba jednak podkreślić, że w chwili wybuchu walk część jednostek była jeszcze w trakcie mobilizacji.
Kampania wschodniopruska w 1914 r. – przebieg
Działania po stronie Rosji rozpoczęły się 12 sierpnia, gdy pododdziały 1 DK z 1. Armii wkroczyły do Olecka. Szybko jednak wycofały się z niego, skupiając się na prowadzeniu działań rozpoznawczych. Do pierwszej większej bitwy doszło w dniu 17 sierpnia pod Stołupianami. Wówczas jednostkom I KA gen. von Françoisa w wyniku kontrnatarcia przeprowadzonego w lukę, jaka wytworzyła się na lewym skrzydle nacierających wojsk rosyjskich, udało się zadać spore straty przeciwnikowi, głównie 27. DP. Wyniosły one aż 6600 zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Z uwagi jednak na ryzyko okrążenia własnych wojsk, Niemcy musieli się wycofać.
W obliczu pasywnej postawy Rosjan, a także tego, że 2. Armia nadal znajdowała się w fazie koncentracji, Niemcy postanowili jednak podjąć działania zaczepne. 20 sierpnia doszło do bitwy pod Gąbinem, podczas której I KA gen. von Françoisa oraz XVII KA gen. von Mackensena zaatakowały Rosjan na 55-kilometrowym froncie. Celem było rozbicie 1. Armii. Mimo początkowych sukcesów, głównie na północnym odcinku, ostatecznie bitwa zakończyła się porażką Niemców. Wpłynęło na to zbytnie rozciągnięcie oddziałów, które spowodowało, że oba korpusy musiały w zasadzie toczyć oddzielne walki, bez możliwości współdziałania ze sobą.
W wyniku bitwy Niemcy wycofali się za linię Wisły i oddali Prusy Wschodnie Rosjanom. Aby odwrócić sytuację na swoją korzyść, zdecydowano przeprowadzić zmiany w 8. Armii. Na jej dowódcę mianowano gen. Paula von Hindenburga, a szefem sztabu został gen. Erich Ludendorff. Nowy plan zakładał uderzenie na 2. Armię rosyjską. Jej żołnierze byli zmęczeni ciągłymi przemarszami, a w wyniku wydłużenia linii zaopatrzeniowych szwankowały dostawy żywności. Poza tym gen. Samsonow otrzymywał mylne informacje o rzekomo ogromnych sukcesach odniesionych przez gen. Rennenkampfa pod Gąbinem. W związku z tym sądził, że ma przed sobą wyczerpane jednostki niemieckie, które są w odwrocie i które należy jedynie dobić. Wpłynęło to na to, że w bitwie pod Tannenbergiem w dniach 26–30 sierpnia Niemcy odnieśli przytłaczające zwycięstwo. Według szacunków niemieckich, 2. Armia straciła około 50 000 poległych i około 92 000 wziętych do niewoli, w tym 13 generałów. Sam gen. Samsonow popełnił samobójstwo.
Na placu boju w Prusach Wschodnich pozostała jeszcze 1. Armia rosyjska. To właśnie na nią skierowane zostało uderzenie podczas pierwszej bitwy nad jeziorami mazurskimi w dnia 8–14 września. Niemcy ponownie odnieśli zwycięstwo. Przesądziło ono o tym, że 1. Armia, która według różnych szacunków, mogła utracić nawet 100 000 żołnierzy, musiała wycofać się za środkowy Niemen. Oznaczało to koniec tzw. operacji wschodniopruskiej.
Bilans kampanii wschodniopruskiej
W trakcie operacji ogólne straty Rosjan wyniosły 250 000–350 000 zabitych, rannych i wziętych do niewoli. W przypadku Niemców były one kilkukrotnie niższe – 40 000–100 000 ludzi. 8. Armii udało się rozbić w oddzielnych bitwach dwa wrogie związki operacyjne, co doprowadziło do zatrzymania i odrzucenia rosyjskiej ofensywy w Prusach Wschodnich.
O wyniku operacji w pewnej mierze zadecydowało przedzielenie armii przeciwnika jeziorami mazurskimi oraz brak współpracy między nimi w kluczowych momentach kampanii. Było to szczególnie widoczne w bitwie pod Tannenbergiem, gdy oprócz złego rozpoznania, na klęskę Rosjan wpłynęła bezczynność armii gen. von Rennenkampfa. Sporą rolę odegrało też rozciągnięcie sił rosyjskich na dużym obszarze, co utrudniało skuteczne radzenie sobie z niemieckimi natarciami.
Warto podkreślić, że operacja wschodniopruska miała ogromne znaczenie dla frontu zachodniego. W dniu 25 sierpnia, w trakcie bitwy pod Tannenbergiem, zdecydowano o przerzuceniu na wschód w charakterze posiłków XI Korpusu Armijnego, Korpusu Rezerwowego Gwardii i 8. Dywizji Kawalerii. Taki krok był ogromnym błędem, gdyż jednostki te i tak nie zdążyły wejść do walki, a ich brak na froncie zachodnim był jednym z czynników, które uniemożliwiły Niemcom zdobycie Paryża.
Bibliografia:
- Khavkin B., Russia versus Germany. The Eastern Front of the First Word War from 1914 to 1915, [in:] The Forgotten Front. The Eastern Theater of World War I, 1914–1915, ed. by G. P. Gross, Universuty Press of Kentucky, Lexington 2018, s. 53–74.
- Łach W.B., Dowodzenie w bitwie pod Tannenbergiem we wspomnieniach gen. Maxa Hoffmanna, oficera operacyjnego 8. Armii niemieckiej,[w:] I wojna światowa w Prusach Wschodnich, pod red. N. Kasparka i D. Radziwiłłowicza, Archiwum Państwowe w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 23–33.
- Rubacha J., Działania niemieckiej 8. Armii w Prusach Wschodnich w sierpniu i wrześniu 1914 roku, „Scripta Historica” 2015, nr 21, s. 79–111.
- Wrzosek M., Działania militarne w Prusach Wschodnich 1914–1915, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1997, nr 4, s. 531–554.
