Pod Stołupianami doszło do pierwszego większego starcia pomiędzy siłami niemieckimi i rosyjskimi na froncie wschodnim podczas I wojny światowej. Bitwa była częścią tzw. operacji wschodniopruskiej, która została przeprowadzona przez siły niemieckie w sierpniu i we wrześniu 1914 r. Jej celem było powstrzymanie pochodu Rosjan w głąb Prus Wschodnich.
Sytuacja przed bitwą
W obliczu niemieckiej inwazji na Europę Zachodnią, do której doszło na początku sierpnia 1914 r., Rosjanie byli coraz mocniej naciskani, między innymi przez francuskiego ambasadora w Petersburgu, Maurice’a Paléologue’a, na to, aby rozpocząć działania wojenne. W efekcie doszło do koncentracji dwóch armii rosyjskich:
- 1. pod dowództwem gen. Paula von Rennenkampfa – po rozmieszczeniu w rejonie Kowna i Grodna jej zadaniem było skupienie większości sił niemieckich i zatrzymanie ich na północ od Wielkich Jezior Mazurskich;
- 2. na czele z gen. Aleksandrem Samsonowem, która miała uderzyć na pozycje niemieckie z linii Biebrzy i Narwi w kierunku Prus Wschodnich i zamknąć je w okrążeniu.
Dowództwo niemieckie planowało obronę Prus Wschodnich i Zachodnich poprzez uderzenie na jedną z dwóch przedzielonych jeziorami mazurskimi armii rosyjskich. Jednak w wyniku ruchów Rosjan, dowodzący 8. Armią gen. Maximilian von Prittwitz und Gaffron uznał, żeby nie podejmować działań zaczepnych, a zamiast tego skupić się na obronie linii Węgorapy. Z taką decyzją nie zgodził się stojący na czele I Korpusu Armijnego gen. Hermann von François, który samowolnie podjął decyzję o powstrzymaniu, a następnie zaatakowaniu Rosjan w rejonie Stołupian (niem. Stallupönen, obecnie Niestierow w obwodzie królewieckim), leżących około 8 km od granicy.
Wpływ na taką decyzję miały nie tylko względy taktyczne i chęć zaskoczenia Rosjan. Sporą rolę odgrywało też to, że gen. von François chciał za wszelką cenę bronić Prus Wschodnich przed Rosjanami. Wspominał o tym w swojej książce (jej tytuł to: Tannenberg. Das Cannae des Weltkrieges in Wort und Bild), podkreślając, że obrona Prus, bez względu na ruchy przeciwnika, cały czas była głównym zadaniem 8. Armii. Być może wziął też pod uwagę to, że wielu żołnierzy niemieckich pochodziło z rejonów, w których toczyły się pierwsze walki. Kierując się lokalnym patriotyzmem i mając na uwadze doniesienia na temat grabieży i zniszczeń dokonywanych przez Rosjan w rejonach przygranicznych, niewątpliwie chcieli oni szybko powstrzymać ich napór na Prusy Wschodnie.
Siły obu stron
W walkach po stronie Rosjan wzięły udział następujące jednostki 1. Armii:
- 25. i 27. Dywizja Piechoty z III Korpusu Armijnego;
- 29. Dywizja Piechoty z XX Korpusu Armijnego.
W bitwie uczestniczyło razem około 17 000 ludzi, przy czym całość sił rosyjskich rozlokowanych wokół Stołupian liczyła około 50 000 żołnierzy.
Jeśli chodzi o Niemców, w walkach wzięły udział jednostki I Korpusu Armijnego gen. von Françoisa– 1. Dywizja Piechoty oraz część 2. Dywizji Piechoty. Liczyły one około 18 000 żołnierzy. Siły były więc porównywalne.
Bitwa pod Stołupianami – przebieg
Mimo braku zgody dowództwa, gen. von François postanowił powstrzymać siły rosyjskie wkraczające do Stołupian w dniu 17 sierpnia 1914 r. Już od godziny 8 rano na całej długości lokalnego frontu, od północy do południa, nękały one pozycje zajmowane przez I KA. Około godziny 12 Niemcy, zagrożeni okrążeniem, znaleźli się w trudnym położeniu. Gen. von François postanowił jednak zignorować rozkaz wycofania się w okolice miejscowości Gąbin wydany przez dowództwo 8. Armii i utrzymać pozycje.
Dowódca I KA wykorzystał sprzyjającą okoliczność – była nią luka na lewym skrzydle nacierającej 27. DP. To właśnie w nią postanowił wedrzeć się gen. von François. Atak został przeprowadzony przez 2. DP pod dowództwem Adalberta von Falka. Spowodował on wyjście na tyły Rosjan i wywołał popłoch wśród żołnierzy 27. DP, z których część zaczęła po prostu uciekać. Straty wśród Rosjan powiększył jeszcze ostrzał artyleryjski prowadzony przez Niemców.
Pomimo tego sukcesu, na prawym skrzydle rosyjskim żołnierze 25. DP stopniowo poruszali się w głąb pozycji niemieckich i wieczorem dotarli do oddalonej od Stołupian o około 40 km miejscowości Kussen (obecnie Wesnowo). 1. DP groziło więc całkowite odcięcie. Gen. von François wprawdzie chciał kontynuować bitwę kolejnego dnia, jednak rosnąca przewaga Rosjan skłoniła go do przyjęcia rozkazu wycofania się ze swoimi jednostkami w kierunku Gąbina.
Skutki bitwy
Bitwa pod Stołupianami zakończyła się sukcesem Niemców, którzy zadali spore straty Rosjanom, w tym głównie 27. DP. Wyniosły one około 6600 zabitych, rannych i wziętych do niewoli, przy czym w przypadku samego 105. Orenburgskiego pułku piechoty było to około 3000 żołnierzy. Niemiecki I KA utracił 1200–1500 zabitych i rannych.
Na sukces niemiecki wpłynęło nie tylko umiejętne wykorzystanie luki w pozycjach rosyjskich. Spowodowały go też błędy po stronie Rosjan. Dotyczyło to:
- zbyt dużego wysunięcia przez gen. von Rennenkampfa III KA przed pozostałe jednostki 1. Armii;
- braku należytego zabezpieczenia południowego skrzydła przez dowódcę tegoż korpusu, gen. Nikołaja Jepanczyna;
- pasywnej postawy w trakcie bitwy niektórych jednostek III KA, w tym Samodzielnego Korpusu Kawalerii gen. Husajna Chana Nachiczewańskiego.
Wprawdzie Niemcom nie udało się powstrzymać naporu Rosjan, to jednak dowództwo 8. Armii uzyskało lepszy ogląd sytuacji. Wbrew wcześniejszym przewidywaniom, okazało się bowiem, że 1. Armia zamierza obejść Puszczę Romnicką od północy, a nie od południa. Z drugiej strony straty Niemców nieco osłabiły I KA, ponadto Rosjanie zaczęli działać ostrożniej, zdając sobie sprawę z obecności silnych oddziałów niemieckich w rejonie Stołupian i Gąbina.
Bibliografia:
- Daszyńska J.A., Dlaczego powinniśmy pamiętać o operacji łódzkiej?, „Łódzkie Studia Teologiczne” 2015, nr 2, s. 7–26.
- Łach W.B., Dowodzenie w bitwie pod Tannenbergiem we wspomnieniach gen. Maxa Hoffmanna, oficera operacyjnego 8. Armii niemieckiej,[w:] I wojna światowa w Prusach Wschodnich, pod red. N. Kasparka i D. Radziwiłłowicza, Archiwum Państwowe w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 23–33.
- Rubacha J., Działania niemieckiej 8. Armii w Prusach Wschodnich w sierpniu i wrześniu 1914 roku, „Scripta Historica” 2015, nr 21, s. 79–111.
- Wrzosek M., Działania militarne w Prusach Wschodnich 1914–1915, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1997, nr 4, s. 531–554.
