Bitwa pod Gąbinem – 20 sierpnia 1914 r.

Bitwa pod Gąbinem to część tzw. operacji wschodniopruskiej realizowanej przez siły niemieckie w sierpniu i we wrześniu 1914 r., której celem było powstrzymanie Rosjan. Bitwa zakończyła się porażką Niemców i dymisjami na najwyższych szczeblach 8. Armii, co miało duże znaczenie dla przebiegu kolejnej bitwy, pod Tannenbergiem, i dalszych walk na północnym odcinku frontu wschodniego.

Sytuacja wyjściowa

Mimo zadania sporych strat Rosjanom w bitwie pod Stołupianami w dniu 17 sierpnia 1914 r., jednostki niemieckie, w obliczu możliwości okrążenia, zostały zmuszone do wycofania się. I Korpus Armijny dowodzony przez gen. Hermanna von Françoisa, zgodnie z wcześniejszymi decyzjami dowództwa 8. Armii, został przesunięty w okolice Gąbina (niem. Gumbinnen, obecnie Gusiew w obwodzie kaliningradzkim). W ten sposób niemiecka linia obrony, która miała zastopować postępy 1. Armii rosyjskiej gen. Paula von Rennenkampfa, znalazła się na pozycjach, o których była mowa w pierwotnych rozkazach.

Plan Niemców był prosty – pokonać 1. Armię zanim do walki wejdzie wciąż będąca w fazie koncentracji 2. Armia gen. Aleksandra Samsonowa. Dowódca 8. Armii, gen. Maximilian von Prittwitz und Gaffron, zaplanował przeprowadzenie natarcia siłami dwóch korpusów armijnych przy mocnym wsparciu artyleryjskim. Zmierzało ono do okrążenia i rozbicia wojsk rosyjskich. Osiągnięciu tego celu, przynajmniej w teorii, sprzyjały:

• kłopoty aprowizacyjne Rosjan, wynikające z rozciągnięcia linii zaopatrzeniowych;
• problemy w łączności pomiędzy poszczególnymi jednostkami rosyjskimi, co groziło brakiem koordynacji przez nie działań w obliczu ataku niemieckiego;
• przekonanie gen. von Rennenkampfa o tym, że siły niemieckie nie zamierzają bronić Prus Wschodnich i wycofują się na linię Wisły, oraz skutkująca tym opieszałość w pościgu za nimi – na przykład w dniu 18 sierpnia Rosjanie bardzo długo odpoczywali i przemarsz wznowili dopiero o godzinie 14.

Niemcy jednak także mieli swoje problemy. Po walkach pod Stołupianami I KA był nieco osłabiony, poza tym gen. von Prittwitz und Gaffron miał twardy orzech do zgryzienia – czy pozostać na silnie bronionej linii, narażając się jednak na konieczność przeciwstawienia się dwóm armiom rosyjskim, czy jednak podjąć operacje zaczepne i zaatakować jedną z nich, ale na mocno rozciągniętym froncie. Ostatecznie wybrał ten drugi wariant.

Porównanie sił niemieckich i rosyjskich, które wzięły udział w bitwie pod Gąbinem

Do natarcia ze składu 8. Armii gen. von Prittwitz und Gaffron wydzielił dwa korpusy armijne. Miały one operować na froncie liczącym 55 km.

• I KA zajął pozycje na północ od Gąbina z zamiarem uderzenia na prawe skrzydło Rosjan. Dowódca korpusu, gen. von François, do działań manewrowych przeznaczył 2. DP, natomiast 1. DP miała bronić przedpola Gąbina.
• XVII KA gen. Augusta von Mackensena znalazł się na południe od Gąbina, na linii Walterkehmen (dzisiejsza Olchowatka) – Augstupönen (ros. Kalininskoje).

Manewr okrążenia wojsk rosyjskich miała osłaniać 1. Dywizja Kawalerii gen. Hermanna Brechta, natomiast w odwodzie pozostawał I Korpus Rezerwowy gen. Otto von Belowa. Razem siły niemieckie liczyły około 84 000 ludzi (w tym prawie 10 000 kawalerzystów). Wsparciem dla nich miało być ponad 400 dział.

Jeśli chodzi o Rosjan, w walkach pod Gąbinem wzięły udział jednostki trzech korpusów armijnych:

• III KA gen. Nikołaja Jepanczyna składający się z 25. i 27. DP;
• IV KA gen. Erisa Alijewa – 30. i 40. DP;
• XX KA gen. Władimira Smirnowa – 28. i 29. DP.

Siły te liczyły około 64 000 żołnierzy. Były wspomagane przez prawie 400 dział.

Przebieg bitwy

19 sierpnia gen. von Prittwitz und Gaffron został poinformowany o ruchach 2. Armii gen. Samsonowa. Obawiając się konieczności walki z dwiema armiami rosyjskimi, a także pod naciskiem von Françoisa, wydał rozkaz do ataku. Wcześniej doszło do niewielkiej potyczki pod Kauschen, która ze względu na odniesione straty, doprowadziła do wycofania się z walk dwóch batalionów Landwehry płk. von Lupina.

Natarcie niemieckie, poprzedzone silnym ogniem artylerii, rozpoczęło się 20 sierpnia na północnym skrzydle. Żołnierze XX KA wprawdzie stawili silny opór, jednak około południa zostali zmuszeni do odwrotu, który szybko przerodził się w paniczną ucieczkę. Sama 28. DP poniosła straty w wysokości ponad 7000 zabitych, rannych i wziętych do niewoli.

Na południowym odcinku frontu sytuacja jednak nie rozwijała się dla Niemców tak pomyślnie, jak na północy. Mimo początkowych sukcesów, Rosjanie, wsparci artylerią, podjęli kontratak, który spowodował spore straty u Niemców. W efekcie gen. von Mackensen zarządził odwrót podległych mu wojsk za rzekę Romintę, co oznaczało koniec bitwy pod Gąbinem.

Bilans strat i podsumowanie

Jakie były przyczyny porażki Niemców? Na pewno błędy gen. von Prittwitz und Gaffrona, który:

• rozrzucił korpusy na zbyt długim froncie, w związku z czym walczyły one w zasadzie oddzielnie;
• nie był w stanie wykorzystać naturalnych warunków terenowych;
• w końcowej fazie bitwy, w obliczu informacji o ruchach 2. Armii rosyjskiej, wpadł w skrajny pesymizm i zupełnie niesłusznie uznał, że sytuacja 8. Armii jest beznadziejna.

Podczas bitwy pod Gąbinem straty sił niemieckich i rosyjskich były porównywalne – około 15 000 wobec około 16 500. Walki przyniosły jednak znaczące reperkusje dla Niemców. Gen. von Prittwitz und Gaffron, źle oceniając sytuację na froncie, rozkazał podległym wojskom wycofać się za linię Wisły. Oznaczałoby to oddanie Rosjanom Prus Wschodnich. Naczelne dowództwo niemieckie nie mogło się z tym zgodzić, dlatego 22 sierpnia gen. von Prittwitz und Gaffron razem z szefem sztabu 8. Armii, gen. Georgem von Waldersee, zostali zdymisjonowani. Na ich miejsce wyznaczono gen. Paula von Hindenburga i gen. Ericha Ludendorffa, którzy byli autorami późniejszego zwycięstwa pod Tannenbergiem. Czy bez nich byłoby ono możliwe? Trudno powiedzieć, ale niewątpliwie to oni odpowiadali za to, że stało się tak spektakularne. Bitwa pod Gąbinem w pewien więc sposób zaważyła na tym, do czego w niedalekiej przyszłości doszło na froncie wschodnim.

Bibliografia:

1. Daszyńska J.A., Dlaczego powinniśmy pamiętać o operacji łódzkiej?, „Łódzkie Studia Teologiczne” 2015, nr 2, s. 7–26.
2. Łach W.B., Dowodzenie w bitwie pod Tannenbergiem we wspomnieniach gen. Maxa Hoffmanna, oficera operacyjnego 8. Armii niemieckiej,[w:] I wojna światowa w Prusach Wschodnich, pod red. N. Kasparka i D. Radziwiłłowicza, Archiwum Państwowe w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 23–33.
3. Radziwiłłowicz D., Walki pod Gąbinem w sierpniu 1914 roku w świetle listów i zapisków marszałka polnego augusta von Mackensena, „Echa Przeszłości” 2020, nr 1, s. 331–353.
4. Rubacha J., Działania niemieckiej 8. Armii w Prusach Wschodnich w sierpniu i wrześniu 1914 roku, „Scripta Historica” 2015, nr 21, s. 79–111.
5. Walsh S., The Russian Army and the Conduct of Operations in 1914, „British Journal for Military History 2016, vol. 2, no. 2, s. 59–88.
6. Wrzosek M., Działania militarne w Prusach Wschodnich 1914–1915, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1997, nr 4, s. 531–554.