Bitwa pod Tannenbergiem – 26–30 sierpnia 1914 r.

Bitwa pod Tannenbergiem (obecnie Stębark w województwie warmińsko-mazurskim) to jedno z największych i najbardziej znaczących starć pomiędzy siłami niemieckimi i rosyjskimi na froncie wschodnim podczas I wojny światowej. Niemcy odnieśli w niej spektakularne zwycięstwo, które doprowadziło do całkowitego rozbicia jednej z armii rosyjskich. Jak doszło do tej bitwy, jaki był jej przebieg oraz do jakich reperkusji doprowadziła?

Sytuacja przed bitwą pod Tannenbergiem

Po bitwie pod Gąbinem i wycofaniu się jednostek niemieckich, wojska rosyjskie nie podjęły pościgu za nimi, a także nie realizowały żadnych działań zaczepnych czy nawet rozpoznawczych. Dowódca 1. Armii, gen. Paul von Rennenkampf, był bowiem przekonany, że przeciwnik odchodzi za Wisłę. Poza tym oczekiwał nadejścia 2. Armii gen. Aleksandra Samsonowa, planując skoordynowanie z nią dalszych operacji militarnych.

Znacznie ułatwiło to Niemcom dokonanie przegrupowania i zaplanowanie kolejnych działań. Za pierwszoplanowego przeciwnika uznano tym razem 2. Armię i to właśnie na nią miano skierować główny trzon natarcia. Szef niemieckiego sztabu generalnego, gen. Helmut von Moltke (młodszy), uważał, że operacji będą sprzyjały:

• warunki terenowe, w tym linia jezior mazurskich, która pozwalała ukryć szybki atak przed Rosjanami;
• spora przestrzeń, ułatwiająca rozwinięcie natarcia;
• rozdzielenie dwóch armii rosyjskich przez stacjonujące centralnie między nimi siły niemieckie.

Duże znaczenie w planach niemieckich odgrywały też liczne fortyfikacje, które można było wykorzystać podczas ataku. Przykładem była twierdza Boyen.

Plany rosyjskie i niemieckie

Rosjanie zmierzali do zajęcia Prus Wschodnich i wypędzenia z ich terenu Niemców. Miały tego dokonać siły 1. oraz 2. Armii. Nie wzięto jednak pod uwagę nadmiernego rozciągnięcia linii zaopatrzeniowych (w przededniu bitwy pod Tannenbergiem sama 2. Armia była rozlokowana na przestrzeni około 75 km, od Szczytna do Działdowa), co spowodowało trudności w aprowizacji. Spore znaczenie miało też to, że w wyniku słabego rozpoznania gen. Samsonow był przekonany, iż ma przed sobą rozbitego i zdezorganizowanego przeciwnika, któremu należy jedynie utrudnić odwrót. Nie zakładano walnej bitwy z licznym siłami, a nawet nie dysponowano dokładnymi informacjami na temat dyslokacji sił niemieckich.

Plan Niemców zakładał realizację dwóch faz.

• W pierwszej miano skupić się na działaniach obronnych i podciągnięciu skrzydeł bliżej pozycji rosyjskich w celu zatrzymania postępów 2. Armii.
• W drugiej fazie przewidywano okrążenie i zniszczenie tej armii.

Wątpliwości odnośnie do wykonania tego śmiałego planu zgłosił dowódca 8. Armii, gen. Maximilian von Prittwitz und Gaffron. W połączeniu z jego niedawną, błędną decyzją o odwrocie, podjętą podczas bitwy pod Gąbinem, oraz zamiarem wycofania podległych mu wojsk na linię Wisły, zdecydowało to o jego zdymisjonowaniu. Na jego miejsce wezwano gen. Paula von Hindenburga, natomiast nowym szefem sztabu 8. Armii, zamiast gen. George’a von Waldersee, został gen. Erich Ludendorff.

Porównanie sił niemieckich i rosyjskich podczas bitwy pod Tannenbergiem

W działaniach po stronie niemieckiej udział wzięła 8. Armia w składzie:

• I Korpus Armijny gen. Hermanna von Françoisa;
• XVII Korpus Armijny gen. Augusta von Mackensena;
• XX Korpus Armijny gen. Friedricha von Scholtza;
• I Korpus Rezerwowy gen. Otto von Belowa.

Razem było to około 150 000 żołnierzy. I KA miał stanowić prawe, natomiast XVII KA razem z I Korpusem Rezerwowym – lewe skrzydło nacierających wojsk. Zadaniem XX KA z kolei było związanie przeciwnika i powstrzymanie naporu 2. Armii do momentu zakończenia koncentracji głównych sił.

Naprzeciwko Niemców stanęła 2. Armia rosyjska w składzie:

• I KA gen. Leonida Artamonowa znajdujący się na lewym skrzydle;
• VI KA gen. Aleksandra Błagowieszczeńskiego rozlokowany na prawym skrzydle;
• XIII KA gen. Nikołaja Kliujewa oraz XV KA gen. Nikołaja Martosa, które miały działać w centrum.

Siły rosyjskie zaangażowane podczas bitwy pod Tannenbergiem wyniosły około 190 000 żołnierzy.

Przebieg bitwy pod Tannenbergiem

W przededniu bitwy gen. Samsonow podjął, jak się później okazało, błędną decyzję. Nie mając bowiem dokładnych informacji o ruchach przeciwnika, podzielił swoją armię na dwa zgrupowania. Pierwsze składało się z I, XIII oraz XV KA i miało nacierać na kierunek Olsztyn – Olsztynek, natomiast drugie, złożone z VI KA, skierowano na Biskupiec. Skutkiem stało się rozproszenie sił, co doprowadziło do braku możliwości skutecznego odparcia niemieckiego natarcia.

23 sierpnia gen. Samsonow otrzymał wreszcie dane na temat położenia Niemców. Spodziewając się przeciwuderzenia, nakazał swoim wojskom odparcie przeciwnika. Decyzja ta została jednak podjęta zbyt późno, gdyż Niemcy rozpoczęli już manewr oskrzydlania 2. Armii.

Do pierwszych starć doszło właśnie 23 sierpnia, gdy jednostki XV KA ze składu 2. Armii rosyjskiej uderzyły na pododdziały Landwehry. Właściwe walki rozpoczęły się jednak 3 dni później.

• 26 sierpnia nastąpił atak I KA między Uzdowem a Lidzbarkiem. Wkrótce doszło do zajęcia Żabin, jednak rosyjski kontratak spowolnił natarcie na tym kierunku. Ciężkie walki toczyły się także na lewym skrzydle niemieckim. Rosjanie nie spodziewali się jednak tutaj obecności aż dwóch korpusów niemieckich, dlatego po całodziennych walkach XV KA poniósł ogromne straty, wynoszące ponad 7000 zabitych, rannych i wziętych do niewoli.
• 27 sierpnia Niemcy kontynuowali działania zaczepne. Wprawdzie udało im się zająć Uzdowo na prawym skrzydle, ale impet natarcia, z uwagi na silną obronę rosyjską, nieco spadł.
• 28 sierpnia I KA uderzał w kierunku na Nidzicę, XVII KA razem z I Korpusem Rezerwowym na Olsztyn, natomiast XX KA – na Olsztynek. Gen. Samsonow nadal, mimo intensywnych walk, był przekonany o tym, że ma do czynienia ze stosunkowo niewielkimi siłami przeciwnika. W ten sposób postępy Niemców na wszystkich odcinkach frontu sprawiły, że stworzone zostały podstawy do okrążenia 2. Armii.
• 29 sierpnia, mimo obaw dotyczących ewentualnego wejścia do walki 1. Armii rosyjskiej gen. von Rennenkampfa, 8. Armia niemiecka kontynuowała natarcie, co wkrótce doprowadziło do zamknięcia Rosjan w okrążeniu.
• 30 sierpnia siły rosyjskie bezskutecznie próbowały wyrwać się z pułapki. Niemcy odnieśli ogromny sukces, a gen. Samsonow popełnił samobójstwo.

Bilans bitwy pod Tannenbergiem

Straty rosyjskie były olbrzymie. Zginęło około 50 000 żołnierzy 2. Armii, a dalszych 90 000 wzięto do niewoli (w tym 13 generałów). Niemcy zdobyli ponadto 350 dział. Sami stracili około 10 000 ludzi. Po klęsce ze stanowisk usunięto między innymi dowódców I KA, gen. Artamonowa, oraz VI KA, gen. Błagowieszczeńskiego.

Na klęskę Rosjan wpłynęło kilka czynników:

• złe rozpoznanie i związane z tym błędne decyzje podjęte przez gen. Samsonowa – przykładem było podzielenie zgrupowania na dwie części tuż przed rozpoczęciem bitwy;
• brak odpowiedniej współpracy między poszczególnymi korpusami rosyjskimi oraz bezczynność 1. Armii gen. von Rennenkampfa, która w czasie zagłady 2. Armii pod Tannenbergiem przygotowywała się do oblężenia Królewca;
• zaskoczenie ruchami Niemców – Rosjanie nie spodziewali się kontrataku, uważając, że siły niemieckie zostały rozbite we wcześniejszych bitwach i stopniowo wycofują się z Prus Wschodnich.

Świetne zwycięstwo pod Tannenbergiem nie oznaczało jednak końca walk w Prusach Wschodnich. Nadal znajdowała się tam 1. Armia rosyjska. To właśnie na nią Niemcy skierowali kolejne uderzenie, czego skutkiem była pierwsza bitwa nad jeziorami mazurskimi w dniach 6–15 września 1914 r.

Na marginesie warto wspomnieć, że w historiografii niemieckiej omawianą bitwę określa się jako drugą bitwę pod Tannenbergiem. Pierwszą miała być bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. W Cesarstwie Niemieckim zwycięstwo z 1914 r. uznano za udany „rewanż” za wcześniejszą porażkę ze Słowiańszczyzną.

Bibliografia:

1. Domański J., Wilczek W., Tannenberg 1914, Wydawnictwo „Militaria”, Warszawa 2005.
2. Łach W.B., Dowodzenie w bitwie pod Tannenbergiem we wspomnieniach gen. Maxa Hoffmanna, oficera operacyjnego 8. Armii niemieckiej,[w:] I wojna światowa w Prusach Wschodnich, pod red. N. Kasparka i D. Radziwiłłowicza, Archiwum Państwowe w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 23–33.
3. Łach W.B., Działania militarne na obszarze Warmii i Mazur w 1914 roku i ich konsekwencje, [w:] Wielka Wojna na Mazurach 1914–1915. Studia z dziejów frontu wschodniego I wojny światowej, red. R. Kempa, Towarzystwo Miłośników Twierdzy Boyen, Giżycko 2014, s. 175–190.
4. Rubacha J., Działania niemieckiej 8. Armii w Prusach Wschodnich w sierpniu i wrześniu 1914 roku, „Scripta Historica” 2015, nr 21, s. 79–111.
5. Wrzosek M., Działania militarne w Prusach Wschodnich 1914–1915, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1997, nr 4, s. 531–554.